برگزاری کارگاه «روزنامه نگاری تحقیقی و حقوق بشر» توسط انجمن پیشگیری از آسیب های اجتماعی در استانبول ترکیه، بهانه ای بود برای گفتگو در خصوص ویژگیها، راههای گسترش و کارگرد روزنامه نگاری تحقیقی در جامعه .آنچه می خوانید گفتگوی «همشهری ماه» با مدیرعامل انجمن پیشگیری از آسیب های اجتماعی است که در این نشریه منتشر شده است:

روزنامه‌نگاری افشاگرانه چه ویژگی‌های خاصی دارد؟
قبل از آن که به سئوال شما جواب بدهم، اول به یک تعریف مشترکی از موضوع برسیم و بعد درباره آن صحبت کنیم. فکر می‌کنم اگر بجای روزنامه نگاری «افشاگرانه» از روزنامه‌نگاری «تحقیقی» استفاده کنیم بهتر خواهد بود. وقتی واژه افشاگری را مطرح می‌کنیم ناخواسته ذهنمان به جاهای دیگری می‌رود. بلحاظ علمی هم روزنامه‌نگاری افشاگرانه زیر مجموعه روزنامه‌نگاری تحقیقی قرار دارد.
روزنامه‌نگاری تحقیقی، گونه‌ای از روزنامه‌نگاری است (و شاید سخت‌ترین آنها باشد) که بیشتر به کشف واقعیتهای پنهان می‌پردازد و برای کشف واقعیتها؛ شهامت و جسارت برای یک روزنامه‌نگار از نان شب هم ضروری‌تر خواهد بود. خبرنگاری که این جرأت و جسارت را نداشته باشد، صلاحیت ورود به این حوزه را نخواهد داشت. خطرپذیری هم از ویژگی‌های مهم این ژانر محسوب می‌شود. روزنامه‌نگاری که وارد این عرصه می‌شود باید خودش را برای تهدید و ارعاب، دادگاه و زندان و... آماده کرده باشد. رعایت اصل بی‌طرفی و همچنین رعایت اخلاق حرفه‌ای هم از دیگر ویژگی‌های آن محسوب می‌شود.

کارکرد روزنامه‌نگاری تحقیقی چیست؟
یکی از حقوق مردم، نظارت بر عملکرد مسئولین است و شاید رسانه بهترین وسیله برای این نظارت باشد. در روزنامه‌نگاری تحقیقی، رسانه‌ها به نمایندگی از افکار عمومی بر حاکمیت نظارت دارند. این نظارت، به توسعه حقوق شهروندی، دفاع از حقوق انسانها و در نتیجه به تقویت دمکراسی می‌انجامد.

منابع یک گزارش تحقیقی با یک گزارش عادی توصیفی چه فرق‌هایی دارد؟
امروزه خیلی از روزنامه‌نگاران براحتی و با یک جستجوی ساده در اینترنت و سرک‌کشیدن به سایتها و تلکس‌های خبرگزاریها، منابع مورد نیازشان را بدست می‌آورند و نهایتاً در گفتگو با فلان مسئول دولتی گزارششان را تنظیم می‌کنند. این روش در روزنامه‌نگاری تحقیقی کاربردی ندارد. در روزنامه‌نگاری تحقیقی، خبرنگار برای بدست‌آوردن اطلاعات مورد نیاز باید به همه منابع در دسترس و علی‌الخصوص منابعی که دسترسی به آن مشکل است مراجعه کند و با گردآوری اسناد و مدارک لازم، گزارش تحقیقی را تهیه کند. این گزارش مستند و کاملاً بی‌طرفانه است و مسایل اخلاقی در آن لحاظ می‌شود.

رعایت اخلاق حرفه‌ای چه جایگاهی در روزنامه‌نگاری تحقیقی دارد؟
روزنامه‌نگار اجازه ندارد از هر روشی برای کسب اطلاعات بهره‌برداری کند. مثلاً ورود به مسایل خصوصی افراد اصلاً پسندیده نیست. روزنامه‌نگار تحقیقی باید مراقب باشد حیثیت افراد را بازیچه مسایل سیاسی، جناحی و... قرار ندهد.

آیا گزارش‌های افشاگرانه می‌تواند ابزاری برای سوء استفاده‌های سیاسی و گروهی قرار گیرد؟
جواب واضح هست! در کشورهای درحال توسعه و خصوصاً در کشور ما که همه چیز با مسایل سیاسی و جناحی گره خورده، ابزاری مناسب‌تر از این شیوه روزنامه‌نگاری برای جناحها وجود ندارد!

روزنامه‌نگاری تحقیقی چه کمکی به توسعه روزنامه‌نگاری می‌کند؟
آقای تیم سباستین که سالها مجری برنامه پرمخاطب HARDtalk بود تعریف می‌کرد: «همزمان با ماجرای محاصره غزه در برنامه‌ای زنده با یک مقام اسرائیلی مصاحبه می‌کردم. قبل از مصاحبه از منابع مختلف همه اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری کرده بودم. از این مقام اسرائیلی پرسیدم چرا مانع ارسال مواد اولیه زندگی برای مردم غزه می‌شوید؟ وی خیلی محکم جواب داد که ما هر روز اجازه می‌دهیم مواد غذایی و دارو برای مردم غزه ارسال شود. من بلافاصله گزارش سازمان ملل و سازمانهای مردم نهادی که از قبل آماده کرده بودم را نشان دادم و مقدار موادغذایی ارسال شده و مقدار مواد مورد نیاز را گفتم. این دو آمار اختلاف فاحشی داشت. مقام اسرائیلی شوکه شده بود و جوابی برای گفتن نداشت.» این یک نمونه از تأثیر روزنامه‌نگاری تحقیقی هست. اگر خبرنگار قبل از مصاحبه، اطلاعات واقعی را از منابع مختلف کسب کرده باشد و با اسناد و مدارک با مصاحبه‌شونده روبرو شود، دیگر آن مسئول نمی‌تواند دروغ بگوید و اطلاعات خلاف واقع ارائه کند و از پاسخگویی فرار کند. در نتیجه یا آن مدیر، دیگر با آن رسانه مصاحبه نمی‌کند و یا اگر مصاحبه کرد با صداقت وارد گفتگو می‌شود. در این حالت اعتماد مخاطب (به عنوان سرمایه اصلی یک رسانه) به رسانه افزایش پیدا می‌کند.

چگونه می‌توان به ترویج روزنامه‌نگاری تحقیقی کمک کرد؟
آموزش بهترین راه هست. وقتی روزنامه‌نگاران با این ژانر آشنا بشوند و تأثیر آن‌را روی مخاطب ببینند و از آن مهم‌تر وقتی احساس کنند با این وسیله توانسته‌اند از حقوق مردم دفاع کنند و در مسیر توسعه کشور قدم بردارند و به نوعی در اصلاح اشتباهات و فساد پنهان و سوءاستفاده از قدرت در جامعه سهیم باشند، قطعاً استقبال از آن بیشتر می‌شود.

نمونه گزارش‌های افشاگرانه خوب ایرانی و خارجی را نام ببرید.
درباره نمونه ایرانی آن جوابی ندارم. اما نمونه معروف خارجی آن جریان «واترگیت» در آمریکاست. در 1972 ، وقتی «کارل برنشتاین» و «باب وودوارد» دو روزنامه‌نگار آمریکایی توانستند اطلاعاتی را درباره نصب شنود توسط عوامل حزب جمهوری‌خواه در ستاد انتخاباتی حزب رقیب منتشر کنند و آن فضاحت را برای رییس جمهور آمریکا بوجود بیاورند، نقطه عطفی در روزنامه‌نگاری تحقیقی یا بقول شما روزنامه‌نگاری افشاگرانه بود.

درمورد نهادهایی که در دنیا روزنامه‌نگاری تحقیقی را ترویج می‌کنند توضیح دهید.
در دنیا برخی از سازمانهای مردم نهاد که در زمینه رسانه و حقوق بشر فعالیت می‌کنند و با برگزاری کارگاه و نشست‌های تخصصی و آموزش، تلاش‌های خوبی را در این زمینه انجام می‌دهند.

در ایران به چه صورت است؟
در ایران نهادی که علاقمند توجه جدی به این عرصه باشد را نمی‌شناسم. اما فکر می‌کنم اگر دستگاههای نظارتی و قوه قضائیه روی خوشی به این موضوع نشان بدهند، روزنامه‌نگاری تحقیقی برکات زیادی برای کشور دارد. ورود رسانه‌ها در مبارزه با فساد اداری، سوء استفاده‌ها و... در اصلاح خطاهای مسئولین مؤثر است.

کدام نشریات در این زمینه پیش‌رو هستند؟
در نشریات و رسانه‌ها تمایلی در این زمینه وجود ندارد.

چه دلایلی برای این عدم اقبال وجود دارد؟
یکی از کارکردهای روزنامه‌نگاری تحقیقی، مبارزه با فساد دولتی هست. وقتی بسیاری از نشریات، دولتی هستند و یا به نوعی بند ناف آنها به دولت وصل است که نباید انتظار داشته باشیم از روزنامه‌نگاری افشاگرانه استقبال شود! از طرف دیگر وجود مخاطرات پیش‌روی رسانه‌ها، انگیزه‌ای برای ورود به این حوزه برای خبرنگاران باقی نمی‌گذارد. مدیران رسانه‌ای هم برای اینکه از خطر توقیف و... فاصله بگیرند سراغ این شیوه روزنامه‌نگاری نمی‌روند. مگر اینکه منفعت دیگری وجود داشته باشد!

تجربه خود را از حضور در کارگاه روزنامه‌نگاری تحقیقی در استامبول شرح دهید. این دوره به ابتکار چه نهادی برگزار شد؟
این کارگاه توسط انجمن بین‌المللی حمایت از رسانه ها و اتحادیه روزنامه‌نگاران تحقیقی عرب و انجمن پیشگیری از آسیب های اجتماعی و جمعیت ارتباطات و توسعه برگزار شده بود و بیشتر در زمینه نقش روزنامه‌نگاری تحقیقی در گسترش حقوق بشر بود و اساتید صاحب‌نامی در آن شرکت داشتند و روزنامه‌نگارانی از کشورهای مختلف تجربیات خوبی را ارائه کردند.